Διορθωτικά μαθήματα Ιστορίας με τον Γιώργο Θ. Μαυρογορδάτο

Το 1922, μόνο ο Βενιζέλος μπορούσε να ελαχιστοποιήσει στη Λωζάνη τις συνέπειες της ήττας, επιβάλλοντας πρώτα δυσάρεστες αποφάσεις: την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης και την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Μόνο εκείνος μπορούσε επίσης να αναστήσει τη συμμαχία της ηττημένης Ελλάδας με τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις...

Υπό την πίεση των πιο ακραίων, η λεγόμενη «Επανάσταση του 1922» προχώρησε στη δίκη και εκτέλεση των Έξι που κρίθηκαν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ανεξάρτητα από το όποιο άμεσο θετικό αποτέλεσμα, η εκτέλεση των Έξι είχε μακροπρόθεσμα εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις. Όπως και στη Γερμανία νωρίτερα, η απαλλαγή των στρατιωτικών και η ενοχοποίηση των πολιτικών για την ήττα υπονόμευσε καίρια τη δημοκρατία. Επιπλέον, παρατάθηκε ο Εθνικός Διχασμός ως εμφύλιος πόλεμος.

Παρά τις επίσημες διακηρύξεις, η τύχη του Ελληνισμού της Τουρκίας δεν απασχολούσε τους Αντιβενιζελικούς, τουλάχιστον ως πρώτη προτεραιότητα. Υπερίσχυε μάλιστα σε πολλούς το μίσος που προκαλούσε η πίστη των περισσοτέρων Ελλήνων της Τουρκίας στον Βενιζέλο. Τα κύρια άρθρα «Οίκαδε…» και «Οι Πομερανοί» στην εφημερίδα «Καθημερινή» δεν πρόλαβαν να συμβάλουν στη στρατιωτική κατάρρευση, όπως υποστηρίχθηκε ύστερα...

Οι Αντιβενιζελικοί απέκρουαν τις διπλωματικές λύσεις όσο το γόητρο και το ηθικό του ελληνικού στρατού ήσαν ακμαία και τις αποδέχτηκαν μόνο όταν είχαν πλέον καταρρακωθεί και τα δύο. Ακόμη και όταν προεξοφλούσαν την καταστροφή, δεν προχώρησαν στην επιβαλλόμενη εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό πληθυσμό και τον στρατό. Άφησαν ιδίως τη Στρατιά αποτελματωμένη σε ένα μέτωπο που ήταν ευάλωτο ακριβώς στο σημείο όπου εκδηλώθηκε η απόλυτα προβλέψιμη τουρκική επίθεση.

Για τη συνέχιση του πολέμου, οι Αντιβενιζελικοί επέλεξαν ως υπουργό Στρατιωτικών τον ανίδεο Νικόλαο Θεοτόκη και ως αρχιστράτηγο τον αστοιχείωτο Αναστάσιο Παπούλα, προκαλώντας ανταγωνισμό και πολυφωνία μεταξύ διαφόρων στρατιωτικών. Έτσι αποφασίστηκε το καλοκαίρι του 1921 η προέλαση προς την Άγκυρα. Χωρίς σαφείς στόχους, η Στρατιά Μικράς Ασίας υπέστη εξαντλητικές πορείες, μεγάλες στερήσεις και σκληρές μάχες στον Σαγγάριο, με πολλές απώλειες. Έχασε έτσι το ηθικό της και τη μαχητική της ικανότητα.

Αντί να εκμεταλλευθούν τρεις διαδοχικές ευκαιρίες διπλωματικής διεξόδου, με βρετανική μεσολάβηση και υποστήριξη, οι Αντιβενιζελικοί επιδίωξαν οριστική στρατιωτική λύση στη Μικρά Ασία από μόνο τον ελληνικό στρατό. Ήθελαν να αποδείξουν προπαντός στη Μεγάλη Βρετανία ότι θα τα καταφέρουν εξίσου καλά ή και καλύτερα από τον Βενιζέλο. Αντίστροφα, τους κατείχε ο φόβος ότι τυχόν απαγκίστρωση εκ μέρους τους από τη Μικρά Ασία θα επέφερε μοιραία την επιστροφή του μισητού εχθρού.

Οι Αντιβενιζελικοί οργάνωσαν το νόθο δημοψήφισμα του 1920 για να μεταθέσουν την ευθύνη της επανόδου του Κωνσταντίνου στον ίδιο τον Λαό. Για να εκμεταλλευθούν το γόητρό του ως νικηφόρου Στρατηλάτη, δημιούργησαν ύστερα την πλαστή εντύπωση ότι τάχα αναλάμβανε ξανά «αρχιστράτηγος», όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους. Γι’ αυτό τον περιέφεραν στη Μικρά Ασία επί τρεις μήνες σαν ζωντανό ακόμη σύμβολο, μολονότι ήταν βαριά άρρωστος και δεν είχε αρκετή επαφή με την πραγματικότητα.

Ο Κωνσταντίνος Α΄ δεν έχει στρατιωτικές ευθύνες για τη Μικρασιατική Καταστροφή επειδή δεν υπήρξε στ’ αλήθεια «αρχιστράτηγος», όπως τον παρουσίασαν. Η κυριότερη ευθύνη του είναι ότι επέμεινε να επιστρέψει το 1920 παρά τις προειδοποιήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας ότι η επάνοδός του θα προκαλούσε απαλλαγή τους από κάθε δέσμευση απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και τη διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας. Μολονότι βαριά άρρωστος, έμεινε προσκολλημένος στον θρόνο.

Ο Βενιζέλος ήταν βέβαιος ότι θα κέρδιζε τις εκλογές που έγιναν την 1η Νοεμβρίου 1920. Δεν μπορούσε άλλωστε να τις καθυστερήσει άλλο, αφού παρουσίασε τη Συνθήκη των Σεβρών σαν οριστική τάχα συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Ωστόσο, ο απροσδόκητος θάνατος του βασιλέα Αλεξάνδρου μετέτρεψε τις εκλογές σε άτυπο δημοψήφισμα υπέρ της επιστροφής του Κωνσταντίνου, εξασφαλίζοντας σαρωτική νίκη στους Αντιβενιζελικούς, χάρη στην πλειοψηφία της Παλαιάς Ελλάδας και των αλλοεθνών της Μακεδονίας.

Μετά την κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό το 1919 προέκυψε ένας φαύλος κύκλος στρατιωτικών επιχειρήσεων, με διαδοχική διεύρυνση της κατεχόμενης έκτασης και αύξηση του τουρκικού πληθυσμού της. Η Συνθήκη των Σεβρών παρουσιάστηκε σαν οριστική συνθήκη ειρήνης. Υπογράφοντάς την, ωστόσο, το σουλτανικό οθωμανικό καθεστώς της Κωνσταντινούπολης ολοκλήρωσε την απαξίωσή του, σε όφελος της εθνικιστικής επανάστασης του Κεμάλ. Έτσι, αντί για ειρήνη, η συνθήκη έφερε πόλεμο για την εφαρμογή της.